Hoe ga je om met verlies?

Rouwen, wat is dat eigenlijk?

“Het is een emotioneel aanpassingsproces dat mensen doormaken na de confrontatie met een ernstig verlies. En verdriet is de emotie die dat begeleidt. Eigenlijk is verdriet de keerzijde van liefde. Als mensen van elkaar houden, voelen ze diep verdriet als er iets gebeurt met die persoon. Dus verdriet en liefde horen samen, dat is een belangrijk inzicht. Maar rouw gaat niet alleen over iemand die doodgaat. Je kan ook door een rouwperiode gaan na een ontslag, een scheiding, onrecht dat je meemaakt of de confrontatie met een ernstige ziekte. Verlies is zeer breed.”

Waarom praten we zo moeilijk over rouwen?

“Hoe leren kinderen praten? Door de taal te ontwikkelen die wordt gesproken in het gezin waar ze opgroeien. Hoe leren kinderen stappen? Door na te bootsen wat ze bij volwassenen zien. Maar waar zien kinderen nog zorg dragen voor iemand die zwaar ziek is en sterft? Vroeger leefden drie generaties onder één dak. Mensen leefden ook minder lang. En in gezinnen met zeven kinderen was het niet abnormaal dat er drie stierven voor ze de volwassen leeftijd hadden bereikt. Dat maak je bijna niet meer mee. En als je daar niets over weet, is het niet abnormaal dat het je bang maakt. Het grote probleem is dat kinderen vaak niet worden gezien in het verdriet. Mensen zijn zo bezig met hun eigen emoties. Ik hou dus een duidelijk pleidooi om kinderen te zien staan in dit soort situaties. Want ze zijn daar ook mee bezig.”

In tijden van corona moesten we op een andere manier omgaan met verlies. Vaak konden mensen geen afscheid nemen van hun geliefden. En op begrafenissen of crematies mocht maar een beperkt aantal mensen aanwezig zijn.

“En zo duwde men mensen met hun verdriet in het isolement. Een uitvaart is een maatschappelijk ritueel waarbij je je verdriet kan delen. De begrafenis geeft mensen de kans om een eerste stap te zetten naar elkaar, en die werd nu uitgeschakeld. Ook afscheid nemen is belangrijk. Verlies overleven begint met het onder ogen zien van de werkelijkheid. De confrontatie met de overledene is daarin heel belangrijk. De virologen zijn wijze mensen, maar ze hebben het virus vooral op biologisch vlak bestreden. Omdat men door angst geslagen was, heeft men radicale maatregelen genomen.”

Tijd heelt alle wonden, wordt gezegd. Klopt dat ook?

“Neen, tijd heeft nooit wonden genezen. Verpleegkundigen weten heel goed dat je bij zware wonden het verband geregeld moet verversen en de wonde moet verzorgen. Anders kan die uitbreiden, verder groeien en moet het been geamputeerd worden. Het is dus niet tijd die de wonde heelt, wel de accurate verzorging. De wonde van het verdriet geneest ook niet vanzelf. Die geneest door de accurate zorg die mensen krijgen van hun omgeving. En als men niets doet, kan die wonde nog veel groter zijn na vijf of na tien jaar. Sommige mensen gaan dood van verdriet hé.”

Ik las dat je geen voorstander van therapie bent om verdriet te verwerken.

“Als je iemand in therapie stuurt, geef je hem het gevoel dat hij ziek is. Ik spreek in mijn nieuwste boek zelfs niet meer over verwerken, wel over verdriet overleven. Er wordt te vaak gezegd: ‘Heb je dit nu nog niet verwerkt?’ Zo duw je mensen in een verdomhoekje. Een vader en een moeder die een kindje verliezen als ze dertig jaar zijn, zijn op hun tachtig jaar nog steeds de vader en de moeder van dat overleden kind. Ze hebben dat niet verwerkt, ze hebben dat overleefd. Verdriet is normaal gedrag van normale mensen. Heel onze samenleving moet anders leren omgaan met verdriet.

Stel dat je kind wordt vermoord door Dutroux. Als je na vijf dagen niet in staat bent om je op je werk te concentreren, moet je bij de dokter een ziektebriefje vragen. Dat is toch complete onzin? Iemand die zich na vijf dagen wél al op zijn werk kan concentreren, zou je niet eerder denken dat die ziek is?”

Stel dat iemand in je omgeving door een rouwperiode gaat. Hoe kan je die persoon steunen? Veel mensen weten niet goed hoe ze dat moeten doen.

“Het allerbelangrijkste is luisteren. Ze met warmte en genegenheid omringen. Zorgen dat ze meerdere keren hun verhaal kunnen vertellen. Zorgen dat herinneringen levendig worden bewaard en naar boven worden gehaald. Het is niet omdat vader of moeder dood zijn, dat ze weg zijn. Ze leven verder in herinneringen. En die spelen een belangrijke rol in het verdere leven. Maak mensen duidelijk dat allerlei emoties zoals boosheid, schuldgevoelens en prikkelbaarheid heel normaal zijn.”